"Sporten doe ik met mensen die dezelfde sport kiezen, niet met mensen met wie ik gelovig op één lijn zit. Ik vind het vreemd om me voor mijn politieke werk te verenigen op religie, want dat zegt nog niet dat we het politiek eens zijn. Ik kies voor een seculiere partij omdat ik politiek wil bedrijven met mensen die mijn politieke geestverwanten zijn."Dat zei Ruard Ganzevoort, lid van de Eerste Kamer en hoogleraar theologie,tijdens een goed bezochte bijeenkomst over politiek en religie in Kampen, georganiseerd door GroenLinks.

Politiek en religie, hebben die met elkaar te maken? Wie ja zegt, lijkt soms automatisch te denken aan confessionele politiek en snapt dan niet wat gelovige mensen bij GroenLinks zoeken. Of andersom, denkt dat een GroenLinkser niet naar kerk of moskee gaat.

Zo bekeken lijkt het thema 'typisch Kampen'. Maar politiek en religie gaat om meer dan dat. De aanslagen in Parijs en het geweld in het Midden-Oosten en Afrika maken dat duidelijk. Dat terrorisme lijkt religieus geïnspireerd. Wat zegt dat over religies? En hoe moet de politiek daarop reageren?

Ruard Ganzevoort, lid van de Eerste Kamer en hoogleraar theologie, kwam naar Kampen om daarover in gesprek te gaan. Bijna 50 mensen kwamen op het thema af. "Een mooie opkomst, van leden en meer nog van niet-leden. Mooi dat zoveel mensen hierover met elkaar in gesprek willen", blikt Elviera Weelink van GroenLinks terug.

Waar het om draait in de politiek

Ruard Ganzevoort onderscheidt drie manieren om naar politiek te kijken. Draait het om macht, om belangenbehartiging of om idealen?

Macht zoeken en spelen met die macht is de meest banale vorm van politiek. Voor politici gaat het niet gauw enkel om de macht, maar het machtsspel krijgt wel de meeste aandacht, bijvoorbeeld in het zorgdebat in de Eerste Kamer. Niet de inhoud van het debat maar de macht van drie tegenstemmers komt in beeld in de media. Nog steeds te plat noemt hij het om politiek te beschouwen als belangenbehartiging en op te komen voor ondernemers of boeren of ouderen. Wie stemt, moet zich ervan bewust zijn ook te kiezen voor mensen die zelf niet stemmen, zoals kinderen, en voor natuur, milieu en dieren. Je moet dus als kiezer en als gekozene altijd ook voorbij je eigen belangen kijken.

De derde manier is politiek bedrijven vanuit idealen. Dan ligt politiek dicht bij spiritualiteit. ‘Deze wereld kan en moet anders’, dat klinkt daarin door. Daar hoort ook bij dat je geen genoegen neemt met de toevallige status quo. "Daadkrachtig dromen en de droom dichterbij brengen. Daar komen politiek en religie bij elkaar", meent Ruard. "Politici zijn een beetje dwazen; we blijven het proberen. 'It could be otherwise stories' klinken daarin." 

In politieke discussies gaat het dan niet om wat haalbaar is, maar veel meer om de vraag waar je naar toe wilt. Hoe wil je omgaan arm en rijk? Wat is het goede leven? Wie moet het regelen; de overheid, bedrijven, mensen zelf? Dat is hardop fantaseren en overdenken: wat is de goede wereld? En wat inspireert ons als we de wereld anders willen? Politiek en religie zijn allebei bezig met die vragen - als je politiek niet op laat houden bij strijd om macht of belangenbehartiging

Partij kiezen

Als je ideeën hebt over die wereld, met wie ga je die dan delen en realiseren? Ruard: "Sporten doe ik met mensen die dezelfde sport kiezen, niet met mensen met wie ik gelovig op één lijn zit. Ik vind het vreemd om me voor mijn politieke werk te verenigen op religie, want dat zegt nog niet dat we het politiek eens zijn. Ik kies voor een seculiere partij omdat ik politiek wil bedrijven met mensen die mijn politieke geestverwanten zijn."

Typisch GroenLinks

De kern van 'groen' denken of van compassie is: denken in samenhang of ecologisch denken. Anders gezegd: de wereld is een geheel, van megastallen tot Syrië, van ouderen tot de opwarming van de aarde. Je moet de discussie aan durven gaan of de mens wel het middelpunt van de aarde is. Misschien zijn wij wel het grootste probleem. Denken vanuit verbondenheid of verantwoordelijkheid betekent dat je je niet kunt afsluiten voor de nood van anderen. Ruard: “Het gaat altijd om jou in die samenhang met anderen en met de wereld. Dat zou je kunnen typeren als het eigene van GroenLinks spiritualiteit.”

Religie is ook lastig

Het schuurt ook, bijvoorbeeld in discussie rond radicalisering en religieus geïnspireerd terrorisme. Dat maakt het niet gemakkelijker om te praten over wat mensen levensbeschouwelijk inspireert. Nederland is geseculariseerd. Ruard Ganzevoort: "Religie is als een geslachtsdeel: je mag het hebben, je mag er iets mee doen, maar je laat het niet aan iedereen zien." 

De scheiding van kerk en staat noemde hij daarbij tegelijk helder en lastig. Wat gauw gedaan wordt, is dat we religie verbannen naar het privé terrein. Eerlijker zou het zijn om te erkennen dat levensbeschouwing ons vormt; ieder van ons. Vraag is dan vooral: hoe ga je daarmee om in een samenleving met een toenemende pluriformiteit?

Dat is een spannend thema, voor de politiek en voor rechters. Dat zie je bijvoorbeeld aan de SGP en de vrouwenkwestie of aan de enkel feit kwestie van homo's in het christelijk onderwijs.

Religie speelt daarin een lastige rol. Ruard pleit voor ruimte om verschillende meningen te hebben, dus ook om kerken niet de wet voor te schrijven. Dat kan, op voorwaarde dat je wel instaat bijvoorbeeld voor de ruimte voor jongeren om zichzelf te ontdekken. En net zo belangrijk is het dat de vrijheid van de groep niet de vrijheid van het individu in de weg staat.

Scheiding van kerk en staat

"We hebben scheiding van kerk en staat, het wordt heel gemakkelijk gezegd, maar de betekenis is niet zomaar helder", vervolgt Ruard. De scheiding van kerk en staat heeft om te beginnen te maken met een Grondrecht: de overheid bemoeit zich niet met de geloofskeuze van de burger. dat betekent vervolgens niet dat de overheid zich nergens mee bemoeit.

In sommige landen is de scheiding van kerk en staat uitgewerkt als een totale scheiding of als exclusieve neutraliteit. In het grootste deel van Frankrijk bijvoorbeeld mag een ambtenaar geen enkele gelovige uiting dragen; geen kruisje, geen keppeltje, geen hoofddoek. (Uitzonderingen zijn ook daar. In Elzas wordt de bisschop door de overheid benoemd en op een Frans eiland geldt de Sharia.)

Nederland kent een zogenaamde inclusieve neutraliteit. De overheid heeft geen religieuze voorkeur. Dat betekent bijvoorbeeld dat iedereen zich levensbeschouwelijk of gelovig mag organiseren en in dat opzicht ook in de openbaarheid herkenbaar mag zijn. In Nederland zijn maar een paar beroepsgroepen van die vrijheid uitgezonderd, omdat ze in hun beroep onpersoonlijk en onpartijdig moeten zijn. Dat geldt bijvoorbeeld voor rechters.

Die neutraliteit van de overheid staat onder druk door spanningen over religie en ook omdat we zien dat de vragen groot op tafel liggen. De religieuze wereld is uit elkaar gevallen en datzelfde geldt voor de oude institutionele gezagsdragers. Daardoor groeit de rol van de samenleving en van onderwijs en media en dus ook van de overheid als geheel.

Religieus geweld?

Onze tijd kent her en der groepen van extreme fundamentalisten. De eerste vraag die je dan moet stellen is of er dan sprake is van religieus geweld. Ruard: "Die vraag stel ik als krantenlezer, maar ook als politicus en vervolgens ook nog als wetenschapper. En het antwoord van die drie is niet zomaar gelijk. Wie een ander wil doden, gaat grenzen over. Het is kwaadaardigheid dat je daarmee een punt wilt scoren. Ik probeer te begrijpen wat mensen drijft om zo te radicaliseren dat ze doden en dat ze zelf gerust willen sterven.

Ik noem het kwaadaardigheid, maar ik besef tegelijk dat ook deze mensen een droom hebben van een andere en betere wereld. Dat kalifaat is in onze ogen een ramp. Hun intentie moet je eerst willen begrijpen. Dat is: meer thee drinken met elkaar om elkaar te begrijpen en om te leren gaan met angst voor de vreemde. Daar hoort ook bij dat ik wil begrijpen wat er in mensen gebeurt door de verscheurdheid en de toenemende ongelijkheid van onze samenleving.” (zie SCP over verscheurdheid van de samenleving door verschillen in opleiding, kansen bij geboorte etc)

Dat religie een rol speelt, is evident in wereldwijde conflicten. Daarover touwtrekken leidt tot niets. Wat nu vooral nodig is, is dat we blijven kijken naar onderliggende patronen en naar een vertaling van de conflicten. Daarin heeft de overheid geen voorkeur voor welke religie ook. Wat de overheid wel moet doen is grenzen stellen aan kwaadaardigheid.

"Als je de wereld beter wilt maken, moet je consequent blijven aangeven waar het schuurt, waar het spannend wordt en waar mensen elkaar de vrijheid benemen. Radicalisering vraagt om dialoog. En dat is nooit vrijblijvend."